«Αμερική σπουδαία ξανά» είναι ο τίτλος του βιβλίου του Ντόναλντ Τραμπ που κυκλοφόρησε το 2015 κι αυτό ήταν το σύνθημα και των τριών προεκλογικών του αγώνων εκ των οποίων οι δύο επιτυχείς. Βασικοί τομείς στους οποίους εστιάζει την προσπάθειά του για να διορθώσει την «τραυματισμένη Αμερική», όπως τη χαρακτηρίζει, είναι η Οικονομία, το μεταναστευτικό και η εξωτερική του πολιτική.
Στον τομέα της οικονομίας ανέθεσε στον «υπερυπουργό» Ελον Μασκ το συμμάζεμα των δημοσιονομικών με περιορισμό του κρατικού μηχανισμού, μέσω μιας δομικής μεταρρύθμισης, με κατάργηση οργανισμών-φορέων και απολύσεις, στο πλαίσιο της δραστικής μείωσης της απαιτούμενης δαπάνης. Είναι γεγονός πως το μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα μαζί με τις αυξήσεις στα επιτόκια δανεισμού εκτόξευσαν το χρέος σε πάνω από 36 τρις δολάρια. Το άλλο μεγάλο πρόβλημα, του ελλείμματος εμπορικού ισοζυγίου, αποφάσισε να το αντιμετωπίσει με την παραδοσιακή μέθοδο των δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα, επιδιώκοντας άμεσα αποτελέσματα. Οι αγορές όπως ήταν αναμενόμενο αντέδρασαν αρνητικά και υπήρξαν σημαντικές απώλειες στη Walt Street κι όχι μόνο. Εκτιμώ ως επιχειρηματίας το γνώριζε ή τουλάχιστον του το είπαν οι άνθρωποί του όμως αυτό που προφανώς επιδιώκει μέσω των δασμών είναι η άσκηση πίεσης προς τις χώρες με τις οποίες παρουσιάζει έλλειμμα εμπορικού ισοζυγίου με στόχο την αύξηση εισαγωγών αμερικανικών αγαθών έτσι ώστε να περιορίσει αν όχι ισοσκελίσει το εμπορικό ισοζύγιο των ΗΠΑ. Με την Ιαπωνία που αντιμετώπιζε στο παρελθόν το ίδιο πρόβλημα η Αμερική, δεν χρειάστηκε η προσφυγή στους δασμούς διότι υπήρξε συμφωνία εξαγωγών προς τη χώρα αυτή αμερικανικών προϊόντων. Το πρόβλημα του ελλειμματικού εμπορικού ισοζυγίου της Αμερικής δεν είναι κάτι νέο. Οι Αμερικανοί από ένα σημείο και μετά επέλεξαν να κερδίζουν χρήματα παίζοντας με το χρήμα αντί της παραγωγής με αποτέλεσμα οι ανάγκες των Αμερικανών να καλύπτονται με εισαγωγές από χώρες που παράγουν. Εκεί πρέπει να αναζητήσει λύσεις για την δραστική, μεσομακροπρόθεσμα, αντιμετώπιση του προβλήματος ο Τραμπ.
Στους αμερικανικούς δασμούς οι χώρες απάντησαν όπως ήταν φυσικό με δασμούς στα αμερικανικά εισαγόμενα προϊόντα. Επιπρόσθετοι δασμοί σημαίνει αύξηση των τιμών, μείωση της ζήτησης, μείωση της παραγωγής, αύξηση της ανεργίας και κάπως έτσι ξεκινά το ντόνιμο της ύφεσης σε μια χρονική συγκυρία που πολλοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι ήδη η παγκόσμια οικονομία είναι στο κατώφλι μιας νέας παγκόσμιας ύφεσης, μεγαλύτερης αυτή τη φορά από την αντίστοιχη το 2008. Και βέβαια η μείωση του παγκόσμιου ΑΕΠ οδηγεί στην αύξηση της φτώχειας σε μια περίοδο μεγάλων ανισοτήτων. Τι θα γίνει κανείς δεν μπορεί να το προβλέψει διότι όπως υποστηρίζει ο Χάγιεκ τα οικονομικά δεν διαθέτουν την προγνωστική δύναμη της φυσικής.
Στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής έχουμε επίσης μια δραματική αλλαγή που ήδη έχει προκαλέσει γεωπολιτικούς στροβιλισμούς. Η Αμερική, παγκόσμιο σύμβολο της ελευθερίας, υπέρ της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων βασισμένης στη δημοκρατία, το ελεύθερο εμπόριο και το διεθνές δίκαιο σε μια νύκτα μετατρέπεται σε ουσιαστικά αναθεωρητική δύναμη με κατακόρυφη αύξηση του ρεαλισμού σε βάρος του μοραλισμού στο μείγμα της εξωτερικής της πολιτικής. Με συμφέροντα προσανατολισμένα στον Ειρηνικό Ωκεανό λόγω Κίνας που με αξιώσεις διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία, την οποία οι ΗΠΑ θέλουν να διατηρήσουν στο νέο πολυπολικό διεθνές σύστημα, υιοθετεί τη θέση όλων όσων υποστηρίζουν εδώ και δεκαετίες ότι ο νέος κόσμος δεν μπορεί να κυβερνηθεί από μια μόνο δύναμη. Κι αυτό οδηγεί αναγκαστικά στη συνεργασία με τη Ρωσία. Η ανάπτυξη μιας τέτοιας μορφής συνεργασίας ΗΠΑ-Ρωσίας δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Πρώτος στόχος των Αμερικανών ο τερματισμός του Ρωσο-Ουκρανικού πολέμου και η διάσπαση των σχέσεων Ρωσίας Κίνας που ενισχύθηκαν με τον πόλεμο αυτό. Οι Ρώσοι θα το διαπραγματευτούν σκληρά και σίγουρα θα εκβιάσουν το δικό τους ρόλο στην νέα παγκόσμια σκακιέρα. Ακόμη όμως κι αν πετύχει κάποιας μορφής αποδυνάμωση του άξονα Κίνας-Ρωσία δεν σημαίνει αυτόματα πως η Ρωσία θα γίνει σύμμαχος των ΗΠΑ.
Η εγκατάλειψη της Ευρώπης την οποία με περιφρόνηση αντιμετωπίζει ο Τραμπ είναι επίσης ένα ζήτημα που θέλει ανάλυση. Ο Κίσινγκερ το 2018 σε μια συνέντευξή του στους Financial Times είπε μεταξύ άλλων πως η ενδεχόμενη απομάκρυνση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ θα την καθιστούσε ένα είδος απόφυσης της Ευρασίας· στο έλεος μιας Κίνας που επιθυμεί να αποκαταστήσει τον ιστορικό της ρόλο ως Middle Kingdom και the principal adviser to all humanity. Τι τελικά θα γίνει; Είναι ερώτημα.
Το ζήτημα με τον Τραμπ είναι πως, όπως έχουν γράψει γι αυτόν άνθρωποι που ήταν κοντά του στην πρώτη του Προεδρία, είναι απρόβλεπτος κι αυτό ενισχύει την, ήδη μεγάλη λόγω συνθηκών, αβεβαιότητα, που συναντά κανείς στο σημερινό διεθνές περιβάλλον και τροφοδοτεί την αστάθεια που ούτως ή άλλως υπάρχει ως εγγενές χαρακτηριστικό της πολυπολικότητας. Ο Γούντγουορντ στο βιβλίο με τίτλο ΦΟΒΟΣ που έγραψε για τον Τραμπ τον περιγράφει από την αρχή έως το τέλος ως απρόβλεπτο, με αποφάσεις άμεσα επηρεαζόμενες από την εκάστοτε ψυχική του διάθεση. Όταν αντιλήφθηκε πως οι ΗΠΑ είχαν ετήσιο εμπορικό έλλειμμα 18 δισεκατομμυρίων δολαρίων προς τη Νότια Κορέα και όμως συντηρούσαν τα εκεί αμερικανικά στρατεύματα με κόστος τρεισήμισι δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο έδωσε εντολή αποχώρησης από την εμπορική συμφωνία χωρίς να ρωτήσει κανέναν και μετά ο Κον, της Γκόλντμαν Σακς, που είχε το προνόμιο να μπουκάρει στο οβάλ γραφείο όποτε ήθελε, έβαζε το έγγραφο στο φάκελο «ΠΡΟΣ ΦΥΛΑΞΗ» για να μην το υπογράψει. Τα ίδια γράφει ο Γουλφ στο βιβλίο «Πυρ και Μανία»
Η Ευρώπη, μουδιασμένη από τις εξελίξεις, προσπαθεί να συνέλθει και να βρει τα πατήματά της. Η Αμερική του Μπάιντεν ήταν αυτή που άνοιξε τον πόλεμο στην καρδιά της Ευρώπης και την ενέπλεξε σ αυτόν και τώρα η Αμερική του Τραμπ αποσύρεται, τασσόμενη ουσιαστικά υπέρ του Πούτιν, αφήνοντας την καυτή πατάτα στα χέρια των Ευρωπαίων. Η συζήτηση για τη στρατηγική αυτονομία, που είχε ξεκινήσει αλλά σταμάτησε εξ αιτίας του Ρωσο-Ουκρανικού πόλεμου, ο οποίος έφερε ξανά την Ευρώπη στην ασφαλή αγκαλιά των ΗΠΑ, ξαναμπήκε αναγκαστικά στο τραπέζι του διαλόγου των Ευρωπαίων.
Στο πλαίσιο αυτό άνοιξε δυναμικά η κουβέντα για Ευρωπαϊκή Άμυνα ως απάντηση στις εξελίξεις και συγκεκριμένα για την αντιμετώπιση της Ρωσίας, με πρωτοβουλία της Γαλλίας και τη Μ. Βρετανίας, χώρες που ιστορικά έχουν μια οικουμενική αποστολή διαθέτοντας διπλωματική ικανότητα και στρατηγική κουλτούρα στις διεθνείς εξελίξεις. Κι εδώ μπαίνουν πολλά ερωτήματα. Η Ευρωπαϊκή Άμυνα φαίνεται πως ξεπερνά τα όρια της ΕΕ και την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και άμυνας (ΚΠΑΑ) με την εμπλοκή του ΗΒ και είναι λογικό διότι Ευρωπαϊκή Άμυνα χωρίς το ΗΒ δεν νοείται. Αυτό όμως ανοίγει την πόρτα και στην Τουρκία που διακαώς επιθυμεί τη συμμετοχή της και εκεί μπαίνουν πολλά ζητήματα που ευθέως απασχολούν τη Χώρα μας.
Είναι αυτή η σωστή αντιμετώπιση της Ρωσίας; Ποιες θα είναι οι συνέπειες ενός νέου ψυχρού πολέμου αυτή τη φορά μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας; Μήπως θα έπρεπε η Ευρώπη με το τέλος του Ρωσο-Ουκρανικού Πολέμου να επιχειρήσει, ανεξάρτητα από την προσπάθεια περαιτέρω ανάπτυξης της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) που ούτως ή άλλως είναι σε εξέλιξη, την προσέγγιση-συνεργασία με τη Ρωσία κάτι που μπορεί και ξέρει να κάνει καλά; Μη ξεχνάμε ότι η Ευρώπη θέλοντας να αποστασιοποιηθεί από το αιματηρό παρελθόν της επέλεξε την ήπια αντί της σκληρής ισχύος, τη διαπραγμάτευση και το διεθνές δίκαιο αντί πολέμων κι αυτό πλέον ήταν μέχρι τώρα μέρος της ταυτότητάς της. Η αλλαγή αυτή προς την επιλογή της σκληρής ισχύος εμπεριέχει κινδύνους και για την ύπαρξή της αφού όλα τα κράτη-μέλη δεν έχουν την ίδια προσέγγιση κι αυτό ενδεχομένως να οδηγήσει σε ένα καταστροφικό για το μέλλον της διχασμό.
Η Κίνα προφανώς θα συνεχίσει εντατικά τη διείσδυση στην Ευρώπη από το τον νότο στο πλαίσιο διεκδίκησης του ιστορικού της ρόλου κι αυτό θα το κάνει ευκολότερο τυχόν απομάκρυνση των ΗΠΑ από την Ευρώπη. Και βέβαια περιμένουμε την αντίδρασή της στην κύκλωση που επιχειρεί η Αμερική με Ινδία, Αυστραλία και Ιαπωνία. Φαίνεται πως το θερμός χώρος των γεωπολιτικών ανταγωνισμών μεταφέρεται στον Ειρηνικό Ωκεανό.
Ολοκληρώνοντας το άρθρο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί πως όσοι εναγωνίως πασχίζουν να εντοπίσουν το νέο σημείο ισορροπίας (συμμαχίες, συνεργασίες, μοιρασιές κλπ) θα ψάχνουν μόνιμα διότι απλά δεν υπάρχει ένα νέο σημείο ισορροπίας σ΄αυτό το πολυπολικό σύστημα. Θα έχουμε κάθε φορά κι ένα νέο. Το χαρακτηριστικό του πολυπολικού συστήματος είναι η δυναμική. Με περισσότερες από δύο δυνάμεις η πολιτική της ισχύος στρέφεται στην διπλωματία, μέσω της οποίας οι συμμαχίες συνάπτονται, διατηρούνται και διαταράσσονται.
Το πλέον ανησυχητικό όλων κατά την άποψη του γράφοντα είναι η υποχώρηση της δημοκρατίας που ξεκίνησε σύμφωνα με τον Larry Diamont, αυθεντία στα ζητήματα αυτά, το 2008 και συνεχίζεται. Με τον Τραμπ να δηλώνει πως όταν το εθνικό συμφέρον το επιβάλλει μπορεί να παραβιάζει τους νόμους, ο καθένας μπορεί να αντιληφθεί πως η υποχώρηση της δημοκρατίας όχι απλά συνεχίζεται αλλά περνάει σε άλλο επίπεδο. Το διακύβευμα για το δυτικό κόσμο σε όλα αυτά που έρχονται είναι το δημοκρατικό κεκτημένο. Οι σύγχρονες δημοκρατίες δεν κινδυνεύουν από στρατιωτικά πραξικοπήματα αλλά από τους εκλεγμένους όπως υποστηρίζουν οι Steven Levitsky και Daniel Ziblatt. Σε κάθε περίπτωση αυτό που μέχρι χθες λέγαμε δραματική αλλαγή φαίνεται να ωχριά μπροστά σ αυτό που έρχεται.
*Ο Γιώργος Χατζηθεοφάνους είναι Υποστράτηγος ε.α. – Οικονομολόγος, Αντιπρόεδρος Συλλόγου Αποφοίτων ΑΠΘ ΣΣΕ, ΣΕΘΑ,ΝΟΕ/ΑΠΘ, PMP/PMI
