Στις σελίδες του βιβλίου αναδεικνύεται το Πάσχα όχι μόνο ως θρησκευτικό γεγονός, αλλά και ως ζωντανή έκφραση της συλλογικής μνήμης του έθνους μας.
«Το βιβλίο προέκυψε από την ενασχόλησή μου με τις θρησκευτικές λαϊκές τελετουργίες. Οι δύο μεγάλοι σταθμοί του ετήσιου εορτολογικού κύκλου είναι Πάσχα και Χριστούγεννα. Κάναμε δύο βιβλία, αυτό για το Πάσχα και ένα που θα κυκλοφορήσει για τα Χριστούγεννα», εξηγεί στα Μακεδονικά Νέα ο κ. Βαρβούνης.
Ο συγγραφέας, με μακρά και αφοσιωμένη διαδρομή στην επιστημονική έρευνα της λαογραφίας, επιχειρεί μια ευρύτερη χαρτογράφηση του πασχαλινού εθιμικού κύκλου, περιλαμβάνοντας λαογραφικά δεδομένα, τραγούδια, περιγραφές εθίμων και λογοτεχνικές αφηγήσεις. Ιδιαίτερη θέση έχουν τα διηγήματα των Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και Αλέξανδρου Μωραϊτίδη – συγγενείς και συντοπίτες στη Σκιάθο, που με τη βαθιά ορθόδοξη πίστη τους αποτύπωσαν με μοναδικό τρόπο το Πάσχα στις τοπικές κοινωνίες του Αιγαίου.
Ο καθηγητής Λαογραφίας, κοσμήτορας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών ΔΠΘ Μανόλης Βαρβούνης
«Ο ένας Αλέξανδρος, ο Παπαδιαμάντης, ήταν γιος παπά. Ο άλλος, ο Μωραϊτίδης, μοναχός. Τα έργα τους είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις του λογοτεχνικού είδους που περιγράφουμε ως ηθογραφία. Και οι δύο κρατούσαν από το κίνημα των Κολλυβάδων, που αναπτύχθηκε κυρίως στη Σκιάθο και στα νησιά του Αιγαίου. Ήταν άνθρωποι που είχαν βαθύτατη και ουσιαστική σχέση με την Ορθοδοξία», παρατηρεί ο συγγραφέας του βιβλίου.
Ο κ. Βαρβούνης προσεγγίζει το Πάσχα και τους εορτασμούς του ως μια σύνθετη εμπειρία, που εδράζεται σε δύο άξονες: την πίστη και την εθιμική πράξη. «Οι γιορτές για να είναι διακριτές από τον άλλο χρόνο, τον καθημερινό, απαιτούν δύο πράγματα: τη σχέση του ανθρώπου με την ουσία, το θρησκευτικό γεγονός, τη συμμετοχή στις τελετουργίες. Και δεύτερον, την τήρηση των εθίμων. Είναι όψεις της ίδιας κατάστασης. Αν τις δύο αυτές καταστάσεις τις φροντίζουμε το ίδιο, τότε καταλαβαίνουμε τι σημαίνουν οι γιορτές. Αλλιώς, τι να πούμε; Ότι φάγαμε κρέας; Μα κάθε Κυριακή τρώμε κρέας. Δεν είναι το φαγητό, είναι χριστοκεντρικές και εθιμοκεντρικές αυτές οι γιορτές».
Στο βιβλίο παρουσιάζονται εθιμικές πρακτικές που εκτείνονται από την αρχή της άνοιξης μέχρι και την εβδομάδα της Διακαινησίμου. Οι Λαζαρίνες, τα κάλαντα του Λαζάρου, το στόλισμα του Επιταφίου, το μοιρολόι της Παναγίας, η προετοιμασία της Ανάστασης, το σημάδεμα των αρνιών και οι «κούνιες» της Διακαινησίμου εβδομάδας – όλα παρατίθενται με επιστημονική τεκμηρίωση, χωρίς νοσταλγική εξιδανίκευση, ως στοιχεία ενός πολιτισμικού οργανισμού που παραμένει ζωντανός.
«Όλοι οι λαοί που σέβονται τον εαυτό τους, σέβονται την παράδοση και την ιστορία τους. Η γλώσσα μας, η συνείδηση της Ιστορίας μας και τα έθιμά μας είναι το τρίπτυχο των στοιχείων που συγκροτούν τη συλλογική μας ταυτότητα. Αυτή μας διαφοροποιεί από άλλους λαούς. Αν πάμε στο μέλλον –που βεβαίως και αναμφισβήτητα πρέπει να πάμε– έχοντας απομακρυνθεί από αυτά τα στοιχεία, το μόνο που θα καταφέρουμε είναι να γίνουμε μέρος ενός παγκοσμιοποιημένου πολτού», τονίζει ο κ. Βαρβούνης.
Αναγέννηση της γης
Από την πλευρά του ετήσιου λαϊκού εορτολογικού κύκλου, ἡ άνοιξη αποτελεί μεταβατική περίοδο. Η σύνδεση των ημερών του Πάσχα με την εποχή αυτή, τη γονιμότητα και τη βλάστηση της γης είναι μια ακόμα σημαντική διάσταση που αναδεικνύεται στο βιβλίο. «Η άνοιξη υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια ορόσημο. Σήμαινε ότι όλες οι προσπάθειες του ανθρώπου βλέποντας την άνθιση της γης θα ήταν επιτυχείς και θα είχε τροφή για την επόμενη περίοδο. Την περιχαράκωσε ο άνθρωπος αυτήν την περίοδο, την αναγέννηση της γης, με σειρά από έθιμα που θα βοηθούσαν τη γη να βλαστήσει», παρατηρεί ο συγγραφέας του βιβλίου.
Ο κ. Βαρβούνης δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην πλούσια τοπική ποικιλομορφία των εθίμων ανά την ελληνική επικράτεια. «Δεν είναι πάρα πολλά τα ίδια τα έθιμα. Είναι άπειρες και πολύ ενδιαφέρουσες οι τοπικές παραλλαγές τους», σημειώνει.
Ο συγγραφέας του βιβλίου δεν μένει μόνο στη λαογραφική τεκμηρίωση, αλλά προχωρά και σε ένα είδος πολιτισμικής υπενθύμισης. Όπως γράφει στην εισαγωγή: «Σήμερα, που οι όροι και οι συνθήκες της ζωής έχουν ριζικά αλλάξει, το Πάσχα συνεχίζει να έχει για όλους μας την ίδια θρησκευτική, συναισθηματική και οικογενειακή αξία… Στους δύσκολους καιρούς μας, το μήνυμα της Ανάστασης του Κυρίου αποτελεί το καλύτερο πνευματικό όπλο για την αντιμετώπιση των πανίσχυρων αλλοτριωτικών τάσεων».
Επιτάφιος «με πολλά άστρα και ολίγας αηδόνας»
Η Σκιάθος είναι η μοναδική περιοχή στην Ελλάδα, όπου τηρείται το αγιορείτικο τυπικό, όσον αφορά την Ακολουθία και την περιφορά του Επιταφίου, η οποία τελείται τα ξημερώματα του Μεγάλου Σαββάτου. Στο διήγημά του με τίτλο «Άρατε πύλας» ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης θυμάται και καταγράφει «ένα εύμορφον Πάσχα», την αλησμόνητη πορεία προς τον εορτασμό του, την ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής και τον Επιτάφιο, απ’ όπου και το παρακάτω ξεχωριστό, μικρό απόσπασμα:
«Δος μοι τούτον τον ξένον! Πρέπει να ιδήτε την λιτανείαν του Επιταφίου κατά την αυγήν, ότε δεν είνε ούτε ημέρα ούτε νυξ ή μάλλον με ολίγην ημέραν και πολλήν νύκτα, με ολίγον φως και με πολλά άστρα, καμμιά φορά με σελήνην λειψίφωτον, ότε το θέαμα γίνεται υπερκατανυκτικόν, με ολίγας αηδόνας και πολλά πρωινά πουλιών χαιρετίσματα, με ολίγον ευωδιάζοντα άρωμα πρωινόν αέρα και με πολύ θυμίαμα· και κάτω το κύμα μελανόφαιον, εφ' ου ν' αντανακλώνται των ιερών λαμπάδων αι χρυσαί λάμψεις».
