Ζωγράφοι, γλύπτες και χαράκτες του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα ανέδειξαν τη σφοδρότητα των μαχών και τον ηρωισμό των πολεμιστών, μεταδίδοντας το μήνυμα του αγώνα για ελευθερία και εθνική ανεξαρτησία.
Στο βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών βιβλίο του με τίτλο «Η Ελληνική Επανάσταση στην Τέχνη. Από τον Ντελακρουά στον Παρθένη» (εκδόσεις Επίκεντρο), ο ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Μιλτιάδης Μ. Παπανικολάου, εξετάζει το καλλιτεχνικό αποτύπωμα του ’21 και αναλύει πώς οι καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν την τέχνη τους όχι μόνο για να καταγράψουν τα γεγονότα, αλλά και για να ενισχύσουν το επαναστατικό πνεύμα και το αίσθημα της εθνικής υπερηφάνειας. Ειδικότερα, υπογραμμίζει τον τρόπο με τον οποίο οι πίνακες των φιλελλήνων καλλιτεχνών και των Ελλήνων ζωγράφων έγιναν σύμβολα αντίστασης και ελπίδας για τον ελληνικό λαό, συμβάλλοντας στην ενίσχυση του ηθικού και του κύματος της διεθνούς υποστήριξης.
«Κοινή διαπίστωση όλων είναι ότι η ενασχόληση Ευρωπαίων και μετέπειτα και Ελλήνων με το ζήτημα της Επανάστασης είναι μοναδικό φαινόμενο σε ό,τι αφορά τον όγκο αυτής της καλλιτεχνικής παραγωγής. Καμία άλλη επανάσταση παγκοσμίως δεν προκάλεσε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον και υπήρχαν πολλοί παράγοντες που συνετέλεσαν σε αυτό», τονίζει ο κ. Παπανικολάου. Όπως λέει ο ίδιος, «προηγήθηκε ο Διαφωτισμός και ο Κλασικισμός που πυροδότησαν το ενδιαφέρον των ανθρώπων της εποχής για την ελληνική αρχαιότητα, ενώ ο Ρομαντισμός έστρεψε το βλέμμα των Ευρωπαίων στην πραγματικότητα της εποχής τους. Από αυτό το κλίμα δημιουργήθηκε ο φιλελληνισμός, ενώ σημαντική ήταν και η συμβολή της ΓαλλικήςΕπανάστασης, που έδωσε επιπλέον ώθηση στην έννοια των επαναστάσεων».
Το ιστορικό μήνυμα
Ο κ. Παπανικολάου εξηγεί επίσης ότιμέσα από τα έργα τους, οι καλλιτέχνες μετέφεραν το ιστορικό μήνυμα των γεγονότων, προσφέροντας στους Ευρωπαίους όχι μόνο μία εικόνα του παρελθόντος, αλλά και την αίσθηση της συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού. «Ο ξένος έβλεπε ότι αυτός ο φουστανελάς, ο κτηνοτρόφος που μάχεται εναντίον του Τούρκου στέκεται μπροστά σε μία αρχαία κολώνα, άρα είναι ο κληρονόμος ενός αρχαίου πολιτισμού», παρατηρεί ο συγγραφέας του βιβλίου. Η εικόνα αυτή ενίσχυε τη σύνδεση της Ελληνικής Επανάστασης με την αρχαία Ελλάδα και προσέδιδε στους αγωνιστές μία ηρωική διάσταση, η οποία αντανακλούσε στην ευρωπαϊκή συμπάθεια για την Ελλάδα.
Ο συγγραφέας διευκρινίζει ότι πρόθεσή του δεν ήταν να σταθεί ιδιαίτερα στην αισθητική αποτίμηση των έργων στο βιβλίο του. «Με ενδιέφερε περισσότερο να δω το ιστορικό μήνυμα μέσα από την εικόνα, τον ζωγραφικό πίνακα, το γλυπτό ή το χαρακτικό. Μέσα από την Τέχνη, διαπίστωσα ότι μερικές αρχές και αξίες που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη ήταν εμφανείς στα έργα των καλλιτεχνών. Οι εικόνες της εποχής δεν αποτυπώνουν απλώς γεγονότα, αλλά αναδεικνύουν την αντίθεση μεταξύ του καλού και του κακού, της αθωότητας και της βαρβαρότητας, αυτό που σήμερα ορίζουμε ως σύγκρουση των πολιτισμών», τονίζει ο κ. Παπανικολάου.
Ενδιαφέρον επίσης έχει ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι δύο αντίπαλες πλευρές, με τον Τούρκο να απεικονίζεται ως βλοσυρός και ο Έλληνας ως αθώα ψυχή, με μία σχεδόν εξαϋλωμένη, πνευματική μορφή, κάτι που αναδεικνύει τη δύναμη της Τέχνης να μεταφέρει συμβολικά τις ιδεολογικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις της εποχής.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που παρουσιάζονται στις σελίδες του βιβλίου ξεχωρίζει ο Ευγένιος Ντελακρουά, που με τους διάσημους πίνακές του όπως «Οι σφαγές της Χίου» (1824) και «Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου» (1827), αποτύπωσε τη δραματικότητα της σύγκρουσης άμεσα εμπνευσμένος από τις εφημερίδες και τις αφηγήσεις της εποχής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης καλλιτέχνες όπως ο Γαλλογερμανός Αρί Σέφερ που ζωγράφισε τις Σουλιώτισσες, ένα από τα πλέον δημοφιλή θέματα της εποχής, ο Πέτερ φον Ες που με το έργο «Ο Ιερός Λόχος μάχεται στο Δραγατσάνι» εξύψωσε τις ηρωικές πράξεις των Ελλήνων, ο Φραντσέσκο Χάγιεζ που μέσα από τα έργα του όπως «Οι πρόσφυγες της Πάργας», συνδιαλέγεται με τη λογοτεχνία της εποχής του.
Louise Duvidal de Montferrier, Ελληνοπούλα με εθνική ενδυμασία, 1833
Παράλληλα, Έλληνες καλλιτέχνες, όπως ο Νικόλαος Γύζης, ο Θεόδωρος Βρυζάκης και ο Διονύσιος Τσόκος, με τα έργα τους συνέβαλαν στην ενίσχυση του εθνικού φρονήματος και στην εικαστική αποτύπωση της σύγκρουσης, ενώ με τον Κωνσταντίνο Παρθένη και το έργο του «Αποθέωση του Αθανάσιου Διάκου» στις αρχές του 20ού αιώνα κλείνει πλέον ένας λαμπρός κύκλος εικονογράφησης της Επανάστασης του 1821.
Κωνσταντίνος Βολανάκης, Η έξοδος του Άρεως, 1894
Θεόδωρος Βρυζάκης, Υπέρ Πατρίδος, 1858
Παρουσίαση στη Δημοτική Πινακοθήκη
Η Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης και οι εκδόσεις Επίκεντρο διοργανώνουν την Τετάρτη 26 Μαρτίου 2025, στις 19.00, παρουσίαση του βιβλίου του Μιλτιάδη Μ. Παπανικολάου «Η Ελληνική Επανάσταση στην Τέχνη» στη Δημοτική Πινακοθήκη (κτίριο Casa Bianca).
Χαιρετισμό θα απευθύνει ο Στέλιος Αγγελούδης, δήμαρχος Θεσσαλονίκης.
Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι: Βασίλειος Γάκης, Αντιδήμαρχος Πολιτισμού, Τουριστικής Ανάπτυξης και Διαδημοτικής Συνεργασίας Δήμου Θεσσαλονίκης, Ιφιγένεια Βαμβακίδου, Καθηγήτρια Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού, Τμ. Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, ΑΠΘ, Νικόλαος Παπαγεωργίου, Ιστορικός Τέχνης, ΕΔΙΠ, Τμ. Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, ΑΠΘ και ο συγγραφέας του βιβλίου Μιλτιάδης Μ. Παπανικολάου.
Τη συζήτηση θα συντονίσει ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος, Δρ Βαλκανικών σπουδών, εκδότης, συγγραφέας.
