Όμως, η επιστημονική κοινότητα παρακολουθούσε εδώ και δεκαετίες ένα ζήτημα που η κοινωνία ανακάλυψε με καθυστέρηση: Αφενός γνώριζε πολύ νωρίτερα τη σημασία των σπάνιων γαιών και των κρίσιμων ορυκτών για την ενεργειακή μετάβαση και για τις νέες τεχνολογίες και αφετέρου «έβλεπε» πως τα μέταλλα εξελίσσονται σιγά-σιγά σε μοχλό πολιτικών πιέσεων και εκβιασμών σε επίπεδο κρατών.
Ο Καθηγητής Γεωλογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με ειδίκευση στην Κοιτασματολογία και τη Γεωχημεία, Βασίλης Μέλφος ο οποίος μιλά στα Μακεδονικά Νέα τόσο για τις σπάνιες γαίες όσο και για τα λεγόμενα κρίσιμα μέταλλα των οποίων τα κοιτάσματα έχει «χαρτογραφήσει» σε μια μελέτη την οποία εκπόνησε σε συνεργασία με τον Καθηγητή του ΕΚΠΑ, Παναγιώτη Βουδούρη.
Παραθέτοντας δε και στοιχεία της ΕΑΓΜΕ (πρώην ΙΓΜΕ) υπογραμμίζει πως στη Βόρεια Ελλάδα, και κυρίως στην περιοχή από το Κιλκίς και τη Χαλκιδική έως τον Έβρο, εντοπίζεται μεγάλος αριθμός γρανιτικών και ηφαιστειακών πετρωμάτων, τα οποία περιέχουν ορυκτά όπως ο αλλανίτης, ο μοναζίτης, το ζιρκόνιο και ο απατίτης που είναι εμπλουτισμένα σε σπάνιες γαίες.
Ο κ. Μέλφος, μιλά και για τις προκλήσεις των εξορύξεων όσον αφορά στις σπάνιες γαίες,αλλά και για την κυριαρχία της Κίνας στην παγκόσμια παραγωγή, εξόρυξη και διαχείριση.
Ο Καθηγητής Γεωλογίας του ΑΠΘ με ειδίκευση στην Κοιτασματολογία και τη Γεωχημεία, Βασίλης Μέλφος
Συνέντευξη στη Δέσποινα Ιωαννίδου
-Κύριε Μέλφο, τους τελευταίους μήνες οι σπάνιες γαίες βρίσκονται στο επίκεντρο της δημοσιότητας παγκοσμίως; Ποιες είναι, γιατί έχουν ενδιαφέρον εξόρυξης και σε ποιες χώρες εντοπίζονται;
Οι σπάνιες γαίες είναι ένα σύνολο 17 στοιχείων με μεταλλικές ιδιότητες που είναι συγγενείς του στοιχείου Λανθάνιο και γι’ αυτό λέγονται και λανθανίδες. Έχουν παρόμοιες ιδιότητες και χρησιμοποιούνται σε πολύ ιδιαίτερες χρήσεις που αφορούν την ενεργειακή μετάβαση, όπως στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και στα φωτοβολταϊκά, αλλά κυρίως στις ανεμογεννήτριες. Για παράδειγμα οι μαγνήτες νεοδυμίου είναι αυτοί οι οποίοι κυριαρχούν στις ανεμογεννήτριες.
Οι σπάνιες γαίες βρίσκονται σε όλες τις χώρες αλλά αυτήν τη στιγμή εξορύσσονται κατά 65% στην Κίνα και σε άλλες περιοχές, ακόμη και στις ΗΠΑ. Όμως το μετάλλευμα των σπανίων γαιών πρέπει να μεταφερθεί στην Κίνα για τον διαχωρισμό των οξειδίων των σπανίων γαιών προκειμένου να χρησιμοποιηθούν σε διάφορες εφαρμογές.
Άρα ακόμη κι αν πούμε ότι στην Ελλάδα θα εξορύξουμε κάποια στιγμή σπάνιες γαίες δεν διαθέτουμε -όχι μόνο εμείς αλλά και η Ευρώπη και γενικότερα ο Δυτικός κόσμος- τη μεταλλουργία ώστε να βγάλουμε τα στοιχεία που θέλουμε.
-Ίσως γιατί δεν έχουμε την τεχνογνωσία;
Αφενός η Ευρώπη δεν έχει την τεχνογνωσία, αλλά υπάρχει κι ένα άλλο τεράστιο ηθικό ζήτημα: τα στοιχεία αυτά βρίσκονται μέσα σε ορυκτά που έχουν ουράνιο και θόριο και τα απόβλητα είναι ραδιενεργά.Επίσης οι περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν στο εργοστάσιο όπου βγαίνουν οι σπάνιες γαίες είναι άθλιες όπως και σε όλη την ευρύτερη περιοχή.
Άρα είναι κάτι που ο Δυτικός κόσμος δεν θα δεχτεί να το κάνει στην… αυλή του. Δέχεται, δηλαδή, να γίνεται στην Κίνα,θέλει να χρησιμοποιεί τα προϊόντα των σπάνιων γαιών αλλά δεν θέλει αυτό να γίνεται στην «αυλή» του.
-Πόσο πλούσια είναι η δική μας χώρα σε σπάνια ορυκτά περιλαμβανομένων των κρίσιμων μετάλλων και των σπάνιων γαιών;
Επίσης ένα τεράστιο θέμα. Μελέτες που κάνουμε από κοινού με τον καθηγητή του ΕΚΠΑ, Παναγιώτη Βουδούρη, αλλά και έρευνες που γίνονται από την ΕΑΓΜΕ και άλλα τμήματα Γεωλογίας Πανεπιστημίων της Ελλάδας έχουν δείξει ότι η χώρα μας έχει μια δυναμική σε αυτά τα μέταλλα, αλλά εμείς το κάνουμε σε επίπεδο ακαδημαϊκής έρευνας. Ήδη έχουμε προχωρήσει σε μία χαρτογράφηση των κοιτασμάτων σε ότι αφορά στα κρίσιμα μέταλλα όπως αυτή περιγράφεται στον πίνακα που έχουμε δημιουργήσει στο πλαίσιο της μελέτης του 2022.
Τα κοιτάσματα κρίσιμων μετάλλων στην Ελλάδα (Μέλφος και Βουδούρης 2022)
Πρέπει, όμως, να γίνουν έρευνες από εταιρίες οι οποίες θα επενδύσουν τεράστια κεφάλαια για να δουν αν κάποιες από αυτές τις «εμφανίσεις»μετάλλων μπορεί να αποτελούν εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα. Αυτό όμως σημαίνει και τεράστιο ρίσκο ώστε μετά τις έρευνες να πάμε σε εξόρυξη. Και αυτό γίνεται σε 1/10.000 των περιπτώσεων. Δηλαδή από τις 10.000 των «εμφανίσεων» που θα μελετηθούν η μία θα γίνει μεταλλείο.
-Εκτιμάτε ότι θα υπάρξει ενδιαφέρον για να γίνουν έρευνες για τον εντοπισμό τέτοιων κοιτασμάτων που αφορούν κρίσιμα ή σπάνια μέταλλα;
Το ενδιαφέρον είναι τεράστιο. Το υπουργείο κάνει προσπάθειες αλλά αυτή τη στιγμή η Πολιτεία, αλλά και η κοινωνία δεν είναι έτοιμες ακόμα. Μπορεί να θέλουμε ηλεκτρικό αυτοκίνητο αλλά δεν θέλουμε τις εξορύξεις στη γύρω μας περιοχή…
-Αν θέλαμε να κάνουμε μια χαρτογράφηση των σπάνιων γαιών και των κρίσιμων ορυκτών στη Βόρεια Ελλάδα σε ποιες περιοχές υπάρχουν και τι είναι αυτό που υπάρχει;
Η Θράκη, η Ανατολική Μακεδονία, καθώς και η περιοχή του Κιλκίς είναι οι περιοχές με τη μεγαλύτερη δυναμική. Υπάρχουν μάλιστα μεγάλες περιοχές με «εμφανίσεις» όπως είναι οι Σάπες και η περιοχή του όρους Δύσωρο στα Κρούσια Κιλκίς. Υπάρχουν μέταλλα όπως είναι το τελλούριο, το βισμούθιο, το βολφράμιο, το ίνδιο, το γάλλιο, το γερμάνιο, το ρήνιο και αρκετά άλλα τα οποία όμως βρίσκονται ακόμα σε επίπεδο ακαδημαϊκής έρευνας. Και άμα μια εταιρία ξεκινήσει σήμερα την έρευνα για να δει αν υπάρχει κοίτασμα, το μεταλλείο θα χρειαστεί τουλάχιστον 15 χρόνια -αν όχι και περισσότερα- για να ξεκινήσει τη λειτουργία του.
Η αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου της χώρας είναι εφικτό να αποτελέσει λύση στις ανάγκες που υπάρχουν. Η Ελλάδα είναι μια από τις πιο σημαντικές κοιτασματολογικά περιφέρειες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης με αρκετές εμφανίσεις πλούσιες σε σπάνια μέταλλα αλλά και με αξιόλογα αποθέματα σε αλουμίνιο, νικέλιο, μόλυβδο, ψευδάργυρο, χαλκό, χρυσό κλπ.
Είναι ευκαιρία να αρχίσει τώρα αυτή η δραστηριότητα της Ελλάδας και να προσελκύσει το ενδιαφέρον των εταιριών που ψάχνουν σπάνια μέταλλα ή στοιχεία όπως το αντιμόνιο. Χρειάζονται, όμως, τεράστιες επενδύσεις και έρευνες για να αποδείξουμε αν έχουμε εξορύξιμα αποθέματα. Διότι αυτά που γράφονται και λέγονται είναι από έρευνες που κάνουμε στα πανεπιστήμια.
Υπάρχουν πάντως περιοχές που έχουν μια δυναμική για να ξεκινήσει έρευνα για τα σπάνια μέταλλα.
Για τις σπάνιες γαίες δεν νομίζω ότι θα αποδώσουν οι έρευνες διότι δεν πιστεύω πως θα μπορούσαν να γίνουν εξορύξεις στο Βόρειο Αιγαίο. Σύμφωνα με την ΕΑΓΜΕ (πρώην ΙΓΜΕ), στη Βόρεια Ελλάδα, και κυρίως στην περιοχή από το Κιλκίς και τη Χαλκιδική έως τον Έβρο, εντοπίζεται μεγάλος αριθμός γρανιτικών και ηφαιστειακών πετρωμάτων, τα οποία περιέχουν ορυκτά όπως ο αλλανίτης, ο μοναζίτης, το ζιρκόνιο και ο απατίτης που είναι εμπλουτισμένα σε σπάνιες γαίες. Με τη διάβρωση τα ορυκτά αυτά απομακρύνονται από τα πετρώματα και μεταφέρονται με τα ποτάμια και τους χειμάρρους στις προσχώσεις κατά μήκος των ακτών. Εντούτοις, μάλλον είναι αδύνατη η εξόρυξη σε παράκτιες περιοχές του Αιγαίου
-Από αυτά τα ορυκτά ποια είναι τα πιο σπάνια και πιο πολύτιμα;
Από αυτά που σας ανέφερα όλα είναι σπάνια και πολύτιμα.
-Ποιες είναι οι κυριότερες προκλήσεις με τις οποίες βρίσκεται αντιμέτωπη η εξορυκτική βιομηχανία;
Είναι η πολύ αυστηρή περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ –η αυστηρότερη παγκοσμίως-, η κοινωνική αποδοχή και οι μικροπολιτικοί και μικροκομματικοί ανταγωνισμοί οι οποίοι δεν αφήνουν να δούμε με ξεκάθαρο μάτι το συμφέρον της χώρας μας και της ΕΕ.
Αλλά και παγκοσμίως οι προκλήσεις είναι αυτές που ανέφερα. Δείτε για παράδειγμα, πού γίνονται εξορύξεις σήμερα όσον αφορά στα σπάνια μέταλλα. Γίνονται στην Αφρική, στην Ασία και στη Λατινική Αμερική, για τους λόγους που σας είπα, αλλά και για έναν επιπλέον λόγο: η Κίνα πλέον ελέγχει τα μεταλλεία σε όλη την Αφρική. Συγκεκριμένα, ενώ πριν από 7-8 χρόνια είχε τον έλεγχο περίπου δύο ή τριών μεταλλείων, τώρα ελέγχει πάνω από 20 μεταλλεία, με ό,τι αυτό σημαίνει για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε αυτή την τεράστια ήπειρο.
-Τον τελευταίο καιρό, έχουν προκύψει διάφορες συζητήσεις μετά την πρόταση Τραμπ για μια συμφωνία που θα παρείχε στις ΗΠΑ αποκλειστική πρόσβαση στις σπάνιες γαίες της Ουκρανίας. Υπάρχουν εκτιμήσεις για την αξία των κοιτασμάτων σπάνιων γαιών στη συγκεκριμένη χώρα;
Καταρχάς νομίζω ότι υπάρχει ένα λάθος που φαίνεται πως έκανε ο Πρόεδρος Τραμπ: αντί να πει rare metals (σπάνια μέταλλα) είπε rare earths (σπάνιες γαίες).
Η Ουκρανία δεν φαίνεται να έχει σπάνιες γαίες έχει, όμως, σπάνια μέταλλα αλλά είναι στην ίδια κατάσταση που αυτά βρίσκονται και στην Ελλάδα. Δηλαδή είναι κάποιες περιοχές οι οποίες είναι γνωστές και έχουν μία δυναμική, αλλά δεν είναι έτοιμες για εξόρυξη.
-Και ποια είναι αυτά τα σπάνια μέταλλα που φαίνεται να έχει;
Η Ουκρανία είναι η χώρα με το περισσότερο ουράνιο στην Ευρώπη. Είναι, επίσης, η χώρα με τον περισσότερο γραφίτη ο οποίος είναι απαραίτητος για τις επαναφορτιζόμενες μπαταρίες. Έχει και άλλα σπάνια μέταλλα όπως αυτά που σας προανέφερα για τη χώρα μας. Έχει και λίθιο όχι, όμως, πάρα πολύ.
-Ποια είναι η θέση της Κίνας σήμερα στην παραγωγή μετάλλων παγκοσμίως;
Από τη δεκαετία του ΄80 η Κίνα άρχισε να εξορύσσει σπάνια μέταλλα και κυρίως σπάνιες γαίες. Αντίθετα η παγκόσμια βιομηχανία σταμάτησε την παραγωγή σπάνιων γαιών και την άφησε στην Κίνα η οποία ανέπτυξε όλη την τεχνογνωσία για να μπορεί σήμερα να βγάζει τα οξείδια των σπάνιων γαιών και να τα πουλάει για όλες τις εφαρμογές ή να παράγει η ίδια τα τελικά προϊόντα αυτών των εφαρμογών.
Το 1980, λοιπόν, η Κίνα άρχισε να μειώνει τους φόρους για να μπορέσει να ισχυροποιήσει τη δύναμή της στην παραγωγή σπάνιων γαιών η οποία σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο σταμάτησε. Την περίοδο 2000-2010 μόνο η Κίνα παρήγαγε σπάνιες γαίες με την παραγωγή να βαίνει αυξανόμενη έως το 2010 οπότε ανακοίνωσε περιορισμό στις εξαγωγές σπάνιων γαιών με στόχο να κατασκευάζει στα δικά της εργοστάσια τα τελικά προϊόντα που ήθελε η παγκόσμια αγορά. Έτσι, το 2010 ξεκίνησε μια κρίση μετάλλων σε όλο τον κόσμο που συνεχίζεται και σήμερα με όλο και πιο γοργό ρυθμό.
Η εξόρυξη και η επεξεργασία τέτοιων μεταλλευμάτων σταμάτησε στη Δύση, καθώς οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι τεράστιες. Όχι μόνο λόγω της κακής διαχείρισης των αποβλήτων, αλλά κυρίως διότι οι σπάνιες γαίες -όπως σας είπα- βρίσκονται σε ορυκτά όπως ο αλλανίτης και ο μοναζίτης που έχουν πολύ ουράνιο και θόριο και επιπλέον τα απόβλητα είναι ραδιενεργά. Και φυσικά η Δύση δεν θα ήθελε να υποστεί τις περιβαλλοντικές συνέπειες.
Γι’ αυτό βλέπουμε σήμερα, η Κίνα που έχει ελάχιστα κοιτάσματα χαλκού -μόλις 8% των παγκοσμίων αποθεμάτων- να παράγει το 40% του χαλκού. Επίσης, δεν έχει καθόλου κοιτάσματα νικελίου, αλλά παράγει το 35% του νικελίου. Κοιτάσματα κοβαλτίου, επίσης, δεν έχει καθόλου (κάτι που έχει το Κογκό σε ποσοστό 70%) και παράγει το 65% του κοβαλτίου παγκοσμίως. Η Κίνα παίρνει το μετάλλευμα από το Κογκό -με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα εδώ και δεκαετίες σε αυτή τη χώρα και για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις- και βγάζει το κοβάλτιο το οποίο είναι απαραίτητο μέταλλο για τις επαναφορτιζόμενες μπαταρίες.
Επίσης, συνεχίζει να ελέγχει το 90% των σπάνιων γαιών παγκοσμίως, ενώ -παρότι έχει ελάχιστο λίθιο- ελέγχει το 58% -60% παραγωγής λιθίου παγκοσμίως.
-Και πώς εξελίσσονται οι ανάγκες και η παραγωγή και τι πρέπει να κάνει η Ευρώπη;
Κατά την περίοδο 1994-2018 στην Κίνα καταγράφεται ραγδαία αύξηση στην παραγωγή κρίσιμων μετάλλων η οποία τα τελευταία 7 χρόνια είναι ακόμη μεγαλύτερη. Και αυτό διότι τόσο οι σπάνιες γαίες όσο και τα σπάνια μέταλλα είναι πολύ σημαντικά για τα προϊόντα σύγχρονης τεχνολογίας καθώς και για την ενεργειακή μετάβαση. Είναι απαραίτητα για κινητά τηλέφωνα, ηλεκτρικά οχήματα, επαναφορτιζόμενες μπαταρίες, καλώδια οπτικών ινών, συνθετικά καύσιμα κ.α.
Ένα επίσης στρατηγικό μέταλλο είναι ο χαλκός: Χωρίς αυτόν δεν γίνεται η ενεργειακή μετάβαση. Για παράδειγμα, για ένα συμβατικό αυτοκίνητο απαιτούνται 25-50 κιλά χαλκού, ενώ για τα νέα ηλεκτρικά αυτοκίνητα η απαιτούμενη ποσότητα είναι 2,5 φορές μεγαλύτερη. Επίσης για μια ανεμογεννήτρια απαιτούνται 5 τόνοι χαλκού. Η αύξηση της ζήτησης έχει οδηγήσει και στη ραγδαία αύξηση των τιμών του χαλκού τα τελευταία χρόνια.
Επίσης, εκτός από τα σπάνια μέταλλα και τις σπάνιες γαίες, για τα κινητά τηλέφωνα και τις επαναφορτιζόμενες μπαταρίες απαιτούνται λίθιο, κοβάλτιο, γραφίτης και νικέλιο.
Η παραγωγή του λιθίου αυξήθηκε ραγδαία τα τελευταία χρόνια (από το 2010 έως το 2021), ενώ το 2025 είναι ακόμη μεγαλύτερη η παραγωγή. Βολιβία, Αφγανιστάν, Χιλή Αργεντινή και Κίνα είναι οι πηγές του λιθίου και εκεί έχει στραμμένο το βλέμμα του όλος ο κόσμος.
Ακόμη, η ενεργειακή μετάβαση εκτός από τις σπάνιες γαίες χρειάζεται γάλλιο, γερμάνιο, τελλούριο, κοβάλτιο,σελήνιο από τα σπάνια μέταλλα και νικέλιο, καιχαλκό κοβάλτιο από τα στρατηγικά μέταλλα.
Για όλα αυτά τα προβλέπεται ραγδαία αύξηση της ζήτησης τα επόμενα χρόνια που για το λίθιο εκτιμάται σε πάνω από 2.100%.
Τα πράγματα θα ήταν μάλλον ευκολότερα αν η Ευρώπη είχε δρομολογήσει παραγωγική δραστηριότητα από εγχώριες πηγές για αυτές τις πρώτες ύλες. Ωστόσο η ευρωπαϊκή βιομηχανία χαρακτηρίζεται από πολύ υψηλή εξάρτηση από τρίτες χώρες που σε κάποιες περιπτώσεις φτάνει και το 100%. Άρα η λύση είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση να βρει τις δικές της πηγές. Έχει αργήσει. Έχει χάσει τον «πόλεμο» των κρίσιμων μετάλλων αλλά τουλάχιστον κάτι να κάνει να αρχίσει να παίρνει σιγά-σιγά ένα δρόμο και σε αυτό το πεδίο.
-Μπορούν οι σπάνιες γαίες και τα σπάνια μέταλλα να εντείνουν την παγκόσμια αναταραχή και να κλιμακώσουν πολεμικές συγκρούσεις;
Ήδη το βλέπουμε αυτό να γίνεται. Η Ρωσία δεν βρίσκεται τυχαία στην Ουκρανία και δεν ξεκίνησε τυχαία τον πόλεμο. Αλλά και οι δικτατορίες που ελέγχει η Κίνα δεν είναι τυχαίες. Επίσης και η προσπάθεια των ΗΠΑ να ελέγξει τα πολιτικά θέματα της Βολιβίας πριν από λίγα χρόνια αφορούσε το λίθιο και το φυσικό αέριο.
Βλέπουμε δηλαδή τα μέταλλα να αποτελούν μοχλό για πολιτικές πιέσεις και για εκβιασμούς σε επίπεδο κρατών όσον αφορά στον έλεγχο της διακίνησης μετάλλων. Αυτό ήδη το γνωρίζαμε για το πετρέλαιο εδώ και δεκαετίες αλλά για τα μέταλλα δεν είχε ξανασυμβεί.
