Στα ορεινά της βορειοανατολικής Χαλκιδικής, το Παλαιοχώρι αναδεικνύεται σε φύλακα μιας πολύτιμης πολιτιστικής κληρονομιάς που συνδέει το παρελθόν με το παρόν: τα περίφημα καλλιγραφένια υφαντά. Χαλιά, κιλίμια, προσκέφαλα και μπάντες – πολύχρωμα, περίτεχνα στρωσίδια που στόλιζαν για δεκαετίες τα σπίτια των κατοίκων και αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της οικογενειακής ταυτότητας. Τα ονόμασαν «καλλιγραφένια» γιατί ήταν όμορφα, προσεγμένα, όπως η καλλιγραφία και ήταν φτιαγμένα από τα χέρια κοριτσιών ως μέρος της προίκας τους.
Τις μεγάλες γιορτές –και ιδιαίτερα το Πάσχα– οι νοικοκυρές στόλιζαν τις σάλες με τα ξακουστά υφαντά ή τα άπλωναν σε βεράντες και παράθυρα, για να συνοδεύσουν τις λιτανείες και τις επίσημες εκδηλώσεις του χωριού με χρώμα και παράδοση. Τον υπόλοιπο χρόνο φυλάσσονταν προσεκτικά σε σεντούκια και ντουλάπες κι έτσι διατηρήθηκαν ως πολύτιμα οικογενειακά κειμήλιαπου περνούσαν από γενιά σε γενιά.
«Τα καλλιγραφένια δεν είναι απλώς υφαντά. Είναι οι μνήμες και τα βιώματα των γυναικών που τα δημιούργησαν – ζωντανές αποτυπώσεις της ιστορίας, πολιτιστικά σύμβολα του Παλαιοχωρίου και κομμάτι της συλλογικής μνήμης των κατοίκων του. Κάποιος τα χαρακτήρισε “ποπ” εκδοχή της υφαντικής», λέει στα Μακεδονικά Νέα η Φωτεινή Μιχαλέου, Μηχανικός Περιβάλλοντος και ενεργό μέλος της κοινότητας του Παλαιοχωρίου. Όπως σημειώνει, τα υφαντά αποτελούσαν επίσης αναπόσπαστο μέρος της οικιακής οικονομίας της περιοχής, μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1980. «Δύο ήταν τα βασικά θέματα που απασχολούσαν τους ανθρώπους εκείνη την εποχή. Να έχουν λεφτά για τα καθημερινά στο σπίτι για να φτιάξουν τις προίκες τα κορίτσια τους. Αυτό συμπυκνώνει την ουσία της ζωής των ανθρώπων τότε».
Η ίδια ηγείται σήμερα μιας συντονισμένης προσπάθειας των κατοίκων για τη διάσωση και ανάδειξη της τοπικής αυτής τέχνης, σε συνεργασία με τον Ιερό Ναό Παμμεγίστων Ταξιαρχών, τον Δήμο Αριστοτέλη, πανεπιστήμια, μουσεία και πολιτιστικούς φορείς.
Οι απαρχές της τέχνης αυτής χάνονται στον χρόνο. Κάποια από τα υφαντά που έχουν διασωθεί χρονολογούνται στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ αρκετά είναι του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.
«Σημασία δεν έχει πώς υφαίνεις – παντού η τεχνική είναι η ίδια. Αυτό που έχει σημασία είναι τα σχέδια: τα δικά μας είναι διαφορετικά, μοναδικά», υπογραμμίζει η κ. Μιχαλέου.
Και πράγματι, η θεματολογία των καλλιγραφένιων εντυπωσιάζει: τριανταφυλλιές, γαρύφαλλα, πανσέδες, άλογα, σκύλοι, παγώνια, λιοντάρια, αλλά και μυθολογικές μορφές – οι Μούσες, η Ωραία Ελένη. Το κυρίαρχο μοτίβο παραμένει το τριαντάφυλλο, εμπνευσμένο από τη φύση του τόπου.
«Με σχέδια εμπνευσμένα από τη φύση, τη μυθολογία, την Ιστορία και την καθημερινή ζωή, οι γυναίκες του χωριού αποτύπωναν τις χαρές, τις λύπες και τις ελπίδες τους», εξηγεί η Φωτεινή Μιχαλέου.«Οι αγριοτριανταφυλλιές υπήρχαν και υπάρχουν σε όλους τους φράχτες των χωραφιών, ενώ οι κήποι είναι γεμάτοι τριαντάφυλλα που αντέχουν στους σκληρούς χειμώνες του Παλαιοχωρίου», εξηγεί.
Οι υφάντρες σπάνια ακολουθούσαν πιστά κάποιο σχέδιο. Το τελικό αποτέλεσμα διαμορφωνόταν από την προσωπική αισθητική, τις αναμνήσεις και τα αρχέτυπα που έφερε κάθε δημιουργός στο υποσυνείδητό της. Υπάρχουν περιπτώσεις με υφαντά που αντλούσαν έμπνευση από πίνακες ζωγραφικής μεγάλων δημιουργών της Αναγέννησης.
«Κάθε υφάντρα είχε τη δική της τεχνοτροπία και έτσι ξεχώριζε. Κάθε προίκα ήταν μοναδική», τονίζει η κ. Μιχαλέου. Ιδιαίτερη σημασία στη διαδικασία της ύφανσης είχε η τέχνη του διασιδιού, της προετοιμασίας δηλαδή του νήματος για τον αργαλειό. «Το να υφάνεις είναι εύκολο, το να στήσεις το διασίδι με τρία κομμάτια ξύλο είναι μαθηματικά, γεωμετρία. Και φυσικά δεν την ήξεραν αυτήν την τέχνη παρά λίγες μόνο γυναίκες, περιζήτητες μαστόρισσες», σημειώνει.
Σύγχρονος αγώνας διατήρησης
Παρά την πλούσια ιστορία τους, τα καλλιγραφένια κινδυνεύουν να σβήσουν από την καθημερινότητα, καθώς η χρήση τους στα σύγχρονα σπίτια έχει περιοριστεί σημαντικά. Η ανάγκη για συστηματική καταγραφή και ανάδειξη της τέχνης αυτής είναι επιτακτική, ώστε να παραδοθεί ζωντανή στις επόμενες γενιές. Ευτυχώς, όπως επισημαίνει η κ. Μιχαλέου, η μεγάλη συλλογή καλλιγραφένιων που υπάρχει στον Ιερό Ναό Παμμεγίστων Ταξιαρχών Παλαιοχωρίου από δωρεές κατοίκων του χωριού, όπως και οι μεμονωμένες ιδιωτικές συλλογές, δίνουν τη δυνατότητα μελέτης της νεότερης ταπητουργίας της περιοχής. Η ίδια πάντως θεωρεί ότι θα μπορούσε η υφαντική να ενταχθεί στη σύγχρονη παραγωγική διαδικασία.
Καθοριστικό βήμα υπήρξε η έκδοση του λευκώματος «Καλλιγραφένια στρωσίδια Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής» το 2019, με πρωτοβουλία συντονιστικής επιτροπής κατοίκων από τον Ι.Ν. Παμμεγίστων Ταξιαρχών Παλαιοχωρίου. Η έκδοση περιλαμβάνει κείμενα μουσειολόγων, λαογράφων και ερευνητών, πλούσιο φωτογραφικό υλικό, καθώς και συγκινητικές μαρτυρίες των ίδιων των υφαντριών του χωριού.
Ανάμεσά τους μία επιστολή του 1918, γραμμένη από την υφάντρα Βαγγελνή Βέλλιου-Λαλά προς τον αρραβωνιαστικό της, στρατιώτη στη Μικρά Ασία:
Σου στέλνω σώμα αψηλό,
κορμί σαν κυπαρίσσι,
να βλέπεις για να χαίρεσαι
και όχι για να λυπάσαι.
Χριστός Ανέστη, αγάπη μου,
και έλα να φιληθούμε
και αν δεν σ’ αρέσει το φίλημα,
στρώσε να κοιμηθούμε.
Το 2021, τα καλλιγραφένια στρωσίδια παρουσιάστηκαν σε έκθεση στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη» στην Αθήνα, στο πλαίσιο εκδηλώσεων του Οργανισμού Πολιτισμού του Δήμου Αθηναίων. Τον Οκτώβριο του 2024, εκτέθηκαν στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο των «59ων Δημητρίων».
Το Έθιμο «Του Χαλκού τ’ Αλώνι»
Στο πλαίσιο των πασχαλινών εκδηλώσεων, το Παλαιοχώρι αναβιώνει κάθε χρόνο το ιστορικό έθιμο «Του Χαρ’κού(ή Χαλκού) τ’ Αλώνι», στον προαύλιο του Ιερού Ναού Ταξιάρχου Μιχαήλ. Το έθιμο -φέτος θα γίνει στις 22 Απριλίου 2025- συνδέεται με τη σφαγή των κατοίκων του Παλαιοχωρίου και την καταστροφή των χωριών της Βόρειας Χαλκιδικής από τους Τούρκους κατά την Επανάσταση του 1821.
Επιβίωσε ακόμα και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Οι καπεταναίοι της περιοχής, καταφεύγοντας στα γύρω βουνά, συγκεντρώνονταν την τρίτη ημέρα του Πάσχα στο χωριό, οργανώνοντας ένα υπαίθριο πανηγύρι.
Σήμερα, οι κάτοικοι και οι επισκέπτες συμμετέχουν στο έθιμο, χορεύοντας τον καγκελευτό, έναν αργόσυρτο χορό που ακολουθεί τα βήματα των καταδικασμένων Παλαιοχωρινών – ένας ύμνος στη μνήμη και την ελευθερία.
