«Ηχοποίηση αστρονομικών δεδομένων και χρήσεις των “ήχων του διαστήματος”» είναι το θέμα της εισήγησης που θα παρουσιάσει η αστροφυσικός του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, δρ. Φιόρη – Αναστασία Μεταλληνού στην ημερίδα που διοργανώνει το MOMus Πειραματικό Κέντρο Τεχνών σήμερα Σάββατο 22 Φεβρουαρίου 2025 (17.30 – 20.30) στην Αποθήκη Β1 στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Η ημερίδα πλαισιώνει την έκθεση «Είμαστε Όλοι Φτιαγμένοι από Αστέρια: Ψηφιακά μέσα και νέες τεχνολογίες στη σύγχρονη εικαστική πρακτική» που διοργάνωσε το MOMus σε επιμέλεια της Δόμνας Γούναρη.
Όπως εξηγεί η κ. Μεταλληνού, μιλώντας στα Μακεδονικά Νέα, η σύνδεση της επιστήμης με την τέχνη και τη μουσική δεν είναι απλώς ενδιαφέρουσα, αλλά απαραίτητη για να κατανοήσουμε πιο βαθιά τις έννοιες που διαπερνούν το σύμπαν.
Συνέντευξη στη Χρύσα Νάνου
Το διάστημα δεν παράγει ήχους που μπορούμε να αντιληφθούμε με τα αυτιά μας. Πώς επιτυγχάνεται η ηχοποίηση των αστρονομικών δεδομένων;
Το διάστημα είναι πολύ πολύ αραιό. Δεν υπάρχει σε αυτό μέσο διάδοσης για να διαδοθούν τα ηχητικά κύματα και να μας δημιουργήσουν το ερέθισμα του ήχου. Αυτό που κάνουμε εμείς είναι να μετατρέπουμε σε ήχο τα δεδομένα που ανιχνεύονται από τα επιστημονικά όργανα, τηλεσκόπια και δορυφόρους. Άρα μεταφέρουμε σε ακουστικό σήμα πληροφορίες και δεδομένα που δεν αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο αυτί. Το διάστημα μας στέλνει πολλά σήματα, πολλά μηνύματα, ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία και σωματιδιακή, την οποία ανιχνεύουν τα διαφορετικά όργανα που έφτιαξε ο άνθρωπος και τα οποία μας δίνουν πληροφορίες για τη δομή και τη λειτουργία του σύμπαντος. Και το μάτι μας άλλωστε βλέπει ένα στενό μέρος του φάσματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, ενώ για παράδειγμα τα τηλεσκόπια ακτίνων Χ βλέπουν σε ένα άλλο εύρος. Φτιάχνουμε τηλεσκόπια ακτίνων Γ, υπέρυρθρης ακτινοβολίας, τηλεσκόπια που ανιχνεύουν βαρυτικά κύματα για να συλλάβουμε τις πληροφορίες που δεν αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας. Γιατί ο άνθρωπος επιχειρεί να αντιληφθεί το σύμπαν και βρίσκει μεθόδους να το καταλάβει.
Οι σύγχρονες αντιλήψεις για την ηχοποίηση του σύμπαντος συνδέονται με τη μουσική στην οποία αναφερόταν ο Πυθαγόρας τον 6o αιώνα π.Χ.;
Η σύνδεση με την πυθαγόρεια φιλοσοφία είναι εξαιρετικά γοητευτική. Οι Πυθαγόρειοι ήταν οι πρώτοι φιλόσοφοι, μαθηματικοί και αστρονόμοι που διατύπωσαν τη θεωρία της αρμονίας των σφαιρών. Επί της ουσίας θεωρούν ότι ο ουρανός, το σύμπαν περιέχει αρμονία αντίστοιχη με αυτήν της μουσικής. Έκαναν πειράματα με αυλούς, κρουστά, χορδές και είδαν ότι όταν ταλαντώνεις τη χορδή παράγεις ήχο, οπότε διαιρώντας σε κλάσματα τις χορδές δημιουργούνται διαφορετικοί ήχοι, διαφορετικές νότες. Μέσα από τις μετρήσεις τους είδαν ότι η μουσική είναι μία μαθηματική επιστήμη -τα νούμερα διέπουν την ομορφιά, την αρμονία της. Και διερωτήθηκαν αν οι αριθμοί διέπουν και το σύμπαν. Άρχισαν λοιπόν να ψάχνουν αυτές τις αναλογίες, τις αρμονίες να τις βρουν και στον ουρανό. Αν υπάρχει μία τέτοια ουράνια αρμονία την αποκάλεσαν «μουσική των σφαιρών». Ο θρύλος λέει μάλιστα ότι ο Πυθαγόρας άκουγε την αρμονία των σφαιρών! Και ο Πλάτων, και μεταγενέστεροι αστρονόμοι, όπως ο Κέπλερ, επηρεάστηκαν από την πυθαγόρεια σκέψη, αναζητώντας την αρμονία μέσω των μαθηματικών. Και μέχρι σήμερα η ιδέα της αρμονίας των σφαιρών διατρέχει την ιστορία όχι μόνο της επιστήμης αλλά και της τέχνης, της μουσικής.
Πώς θα περιγράφατε το ηχητικό έργο που παρουσιάζεται στην έκθεση «Είμαστε όλοι φτιαγμένοι από αστέρια»;
Ο Martin Carlé και ο Βασίλης Αγιομυργιανάκης από το Ιόνιο Πανεπιστήμιο ηχοποίησαν μία μαγνητική καταιγίδα, δηλαδή μία διαταραχή του μαγνητικού πεδίου της γης, η οποία έγινε το 2022. Κατά τη διάρκεια της καταιγίδας αυτής εκτοξεύτηκαν δορυφόροι του συστήματος Starlink, παρόλο που υπήρχε σχετική πρόγνωση, και διαλύθηκαν, καταστράφηκαν λόγω της ισχυρής μαγνητικής δραστηριότητας. Ηχοποιώντας τα διαγράμματα που κατέγραψαν τα δεδομένα αυτής της διαταραχής, οι καλλιτέχνες μετέτρεψαν το φαινόμενο σε ήχο, αποδίδοντας έτσι την εμπειρία μιας φυσικής διαδικασίας που συμβαίνει στο διάστημα. Με ενδιαφέρει η ηχοποίηση τέτοιων φαινομένων, η δυνατότητα να ακούμε την εξέλιξη των μαγνητικών καταιγίδων με τα αυτιά μας. Το ερώτημα που τίθεται είναι πού χρησιμοποιούμε αυτούς τους ήχους; Στην αστρονομία, στην εκπαίδευση, στην τέχνη; Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι υπάρχουν αστρονόμοι που είναι τυφλοί και χρησιμοποιούν εργαλεία ηχοποίησης για να αναλύσουν το σύμπαν. Η ακοή μας έχει την εξαιρετική ικανότητα να διακρίνει ταυτόχρονα διαφορετικούς ήχους και να ξεχωρίζει τον θόρυβο από το σήμα, μια ικανότητα που ίσως να μην έχουμε εκμεταλλευτεί στο έπακρο.
Πώς συνδυάζετε το επιστημονικό σας έργο με τη μουσική;
Η σύζευξη επιστήμης και τέχνης με γοητεύει βαθιά. Σπούδασα Φυσική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και έκανα Μεταπτυχιακό στην Φυσική Ατμόσφαιρας και Περιβάλλοντος, ενώ το διδακτορικό μου ήταν πάνω στην «Ανάπτυξη και Εξασθένηση Μαγνητικών Καταιγίδων στο Γεωδιάστημα». Παράλληλα φοίτησα στο Σύγχρονο Ωδείο και στο Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης από όπου έλαβα πτυχίο μονωδίας. Η αγάπη μου για το τραγούδι είναι δεδομένη, έχω την ικανότητα να αντιλαμβάνομαι την αρμονία και τη σύνθεση στη μουσική, και αυτή η αντίληψη με βοηθάει να μεταφέρω την επιστήμη σε ένα ευρύτερο κοινό μέσω της τέχνης.
Ποιες είναι οι προκλήσεις που βλέπετε στη συνεργασία επιστήμης και τέχνης;
Η τέχνη κοιτάζει μπροστά. Ο καλλιτέχνης εμπεριέχει την εποχή του, δεν είναι αποκομμένος από το περιβάλλον. Και στην εποχή της τεχνολογίας, του διαστήματος, ένας καλλιτέχνης πρέπει να μελετά, να κάνει έρευνα, αν χρειαστεί να διαβάσει αστρονομία, φυσική για να περιλάβει την επιστημονική γνώση στο καλλιτεχνικό του έργο. Και διαισθητικά και με το ταλέντο του αλλά και με τη μελέτη. Ο σπουδαίος Ιάνης Ξενάκης αυτή την ιδέα μετέφερε, θεωρούσε επιβεβλημένο ένας σύγχρονος καλλιτέχνης να γνωρίζει μαθηματικά και βιολογία. Εδώ μπαίνει και η μεγάλη πρόκληση που είναι η διάχυση της επιστημονικής γνώσης και η ανάγκη για επικοινωνία της επιστήμης με το ευρύ κοινό. Όπως λέει ο καθηγητής κβαντικής φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης Στέφανος Τραχανάς, πρέπει να καταπολεμούμε τον επιστημονικό αναλφαβητισμό. Ο πολίτης πρέπει να έχει γνώσεις της επιστήμης του καιρού του, διότι καλείται να κρίνει, να πάρει αποφάσεις. Οφείλουμε να ξέρουμε πώς λειτουργεί το gps, η κινητή τηλεφωνία, εργαλεία που χρησιμοποιούμε καθημερινά ώστε να μην πέφτουμε θύματα παραπλάνησης. Οι θεωρίες παραπληροφόρησης και συνωμοσίας στοχεύουν στην άγνοια του κοινού και με αυτόν τον τρόπο υπονομεύεται η ίδια η Δημοκρατία.
