Ήταν ο «κύριος Κανένας εναντίον του Πούτιν», «Mr Nobody against Putin», όπως είναι ο τίτλος του ντοκιμαντέρ, συμπαραγωγή Δανίας – Τσεχίας, που προβλήθηκε στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και αφηγείται αυτή τη συναρπαστική ιστορία.
Σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ είναι ο Αμερικανός Ντέιβιντ Μπόρενσταϊν, βραβευμένος το 2017 με τον Χρυσό Αλέξανδρο για την ταινία του «DreamEmpire», ο οποίος συνεργάστηκε εξ αποστάσεως με τον Ρώσο δάσκαλο που αποκάλυψε με το παράτολμο εγχείρημά του τον μηχανισμό προπαγάνδας του Πούτιν.
«Η εισβολή είχε μόλις αρχίσει και ήμουν περίεργος να μάθω τι συνέβαινε στη Ρωσία και τι σκέφτονταν οι άνθρωποι εκεί. Το υλικό που έφτανε στα χέρια μου το αποκάλυπτε αυτό πλήρως», λέει στη συνέντευξή του στα Μακεδονικά Νέα ο σκηνοθέτης.
Ο σκηνοθέτης Ντέιβιντ Μπόρενσταϊν
Διαβάστε τη συνέντευξη του Ντέιβιντ Μπόρενσταϊν στη Χρύσα Νάνου
Τι σας τράβηξε σ΄αυτήν την ιστορία;
Για να απαντήσω άμεσα, ήταν ο συμπαραγωγός – συνσκηνοθέτης μου, ο Πάσα. Δηλαδή ο Πάβελ Ταλάνκιν. Επικοινώνησε μαζί μου γιατί ήθελε να δείξει στον κόσμο τι συνέβαινε στο σχολείο του. Το υλικό που μου έδειξε ήταν εντυπωσιακό. Από τους πρώτους μήνες της πλήρους κλίμακας ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία τα σχολεία στη Ρωσία έλαβαν εντολή από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση να εφαρμόσουν μια νέα πατριωτική εκπαίδευση. Ο Πάσα, ως δάσκαλος και διοργανωτής εκδηλώσεων στο σχολείο του, ήταν υπεύθυνος να οργανώσει αυτή τη νέα σειρά μαθημάτων. Ταυτόχρονα, στα καθήκοντά του ήταν να βιντεοσκοπεί τις δραστηριότητες στο σχολείο. Αυτό αξιοποίησε για να εξασφαλίσει το υλικό κάνοντας μια γενναία πράξη αντίστασης κάτω από τα ραντάρ του Πούτιν. Στην ουσία, όπως το βλέπω εγώ και όπως το βλέπει και ο Πάσα, η πατριωτική εκπαίδευση ήταν γνήσια προπαγάνδα με στόχο να εξαλείψει τη ελεύθερη σκέψη από τα σχολεία και να διασφαλίσει ότι τα παιδιά θα εκπαιδευτούν σύμφωνα με το μακροπρόθεσμο όραμα του Πούτιν για τη χώρα. Όπως φαίνεται στο ντοκιμαντέρ, αυτό το όραμα έχει να κάνει με το μέλλον του πολέμου και τον ιμπεριαλισμό.
Αυτό έρχεται σε έντονη αντίθεση με τη συνηθισμένη καθημερινότητα ενός σχολείου, έτσι δεν είναι;
Ναι, ακριβώς. Διότι είναι παιδιά, και δεν πιστεύω ότι τα παιδιά πρέπει να ασχολούνται με στρατιωτικούς στόχους. Αυτό πιστεύει κι ο Πάσα. Ο ίδιος δεν είναι ιδιαίτερα πολιτικοποιημένο άτομο, δεν έχει πολύπλοκες ιδεολογικές προσεγγίσεις για το πώς πρέπει να αλλάξει η Ρωσία. Απλά ένιωθε ότι παιδιά και πόλεμος δεν πρέπει να αναμειγνύονται. Αυτό είναι κάτι που σκέφτονται και οι περισσότεροι γονείς. Είδε λοιπόν τι συνέβαινε στο σχολείο του και ήταν απογοητευμένος. Όταν το είδα και εγώ, σκέφτηκα ότι ο κόσμος πρέπει να το μάθει.
Σας ανησυχούσαν τα ζητήματα ασφαλείας στην επικοινωνία σας;
Ο Πάσα και εγώ μπορούσαμε να μιλάμε μόνο μέσω κρυπτογραφημένων μηνυμάτων και στέλναμε βίντεο με πολύ αργό ρυθμό μέσω κρυπτογραφημένης μεταφοράς αρχείων. Ειδικοί ασφαλείας μού συνέστησαν να είμαι πολύ προσεκτικός ακόμα στην κρυπτογραφημένη επικοινωνία, γιατί δεν μπορούσα να ξέρω αν το τηλέφωνο του Πάσα είχε παραβιαστεί, αν κάποιος τον άκουγε. Μου συνέστησαν ακόμα να μην του στείλω τα αποσπάσματα της ταινίας που δούλευα γιατί δεν τον ήξερα αρκετά καλά ώστε να καταλάβω αν είχε συνειδητοποιήσει τη σοβαρότητα της κατάστασης. Ίσως να τα έδειχνε σε κάποιον και να έμπλεκε. Ήταν τρελό ότι ξεκινήσαμε αυτή τη συνεργασία, αν σκεφτείς πόση απόσταση υπήρχε, πόσο λίγο γνωρίζαμε ο ένας τον άλλον. Τελικά τον γνώρισα αρκετά για να καταλάβω ότι μπορούσα να τον εμπιστευτώ, γίναμε φίλοι. Ήταν ένα εγχείρημα που μπορούσε να καταρρεύσει ανά πάσα στιγμή διότι υπήρχε τόση απόσταση μεταξύ μας. Αλλά αποδεικνύει πόσο πολύ ήθελε να το κάνει και ο Πάσα και εγώ. Στόχος της ταινίας είναι να γίνει κατανοητό πόσο συντετριμμένος είναι ο Πάσα βλέποντας το σχολείο του να καταρρέει από τον φασισμό και τον μιλιταρισμό. Οπότε, για να καταλάβεις το δραματικό νόημα, πρέπει να δεις το σχολείο με την ελαφρότητα και την αγάπη που είχε πάντα ο Πάσα. Είναι χαλαρός, είναι ο αγαπημένος των παιδιών, είναι ο τύπος του δασκάλου που πολλοί από εμάς είχαμε στο σχολείο. Και ήταν πολύ σημαντικό για μένα να δώσω έναν ελαφρύ τόνο στην αρχή και μετά να δείξω πώς εισέβαλε ο πόλεμος και πώς άλλαξε τη ρωσική κοινωνία. Αυτό που συνέβη από το 2022 στη Ρωσία είναι μοναδικό. Τώρα στην Δύση το ξεχνάμε σχεδόν. Λέμε, «Αχ, η Ρωσία είναι φρικτή, είναι φασιστική, είναι ολοκληρωτική». Αλλά πριν από τρία χρόνια, στην αρχή της εισβολής, οι άνθρωποι δεν είχαν αντιληφθεί τι θα ακολουθούσε. Στη Ρωσία επέτρεπαν τότε τις διαδηλώσεις. Ο Πούτιν είχε πει ότι θα ήταν μια τριήμερη στρατιωτική άσκηση. Και επειδή τότε δεν υπήρχε νόμος για προδοσία, επιτρεπόταν να ασκείται κριτική στον στρατό. Όλα αυτά άλλαξαν.
Δεν θέλατε να καταγράψετε τη μεγάλη Ιστορία, επιλέξατε να αφηγηθείτε μία μικρή ιστορία.
Ναι, για αρκετούς λόγους. Πρώτον, γιατί αυτό ήταν που ήθελε να δείξει ο Πάσα και πίστευα σε αυτό που ήθελε να δείξει. Δεύτερον, γιατί βρήκα στον Πάσα έναν πολύ ενδιαφέροντα χαρακτήρα. Το σχολείο του ήταν αντιπροσωπευτικό του τι συμβαίνει σε όλη τη Ρωσία, είναι ένα πολύ τυπικό σχολείο σε μία μικρή πόλη 10.000 κατοίκων. Μέσα από αυτό το σχολείο, βλέπεις τι περνούν τα παιδιά σε όλη τη χώρα.
Μαθαίνοντας την ιστορία του Πάσα, αναρωτιέται κανείς πώς το πέτυχε όλο αυτό.Το γεγονός ότι βρισκόταν σε μία μικρή πόλη τον βοήθησε;
Ναι, εν πρώτοις μοιάζει με ιστορία που είναι αδύνατο να συμβεί. Υπάρχουν όμως μερικοί λόγοι που τα κατάφερε ο Πάσα. Ο ίδιος μεγάλωσε σ’ αυτή τη μικρή πόλη, γνωρίζει τον δήμαρχο, την αστυνομία, τους πάντες. Επίσης, είναι έξυπνος. Πολλές φορές όσο συνεργαζόμασταν του ζητούσα να βγει στην πόλη, να δούμε περισσότερα, να κινηματογραφήσει τα ορυχεία χαλκού, αλλά ήταν πολύ προσεκτικός και δεν το έκανε, γιατί δεν είχε λόγο να το κάνει. Στο σχολείο, όμως, είχε κάθε λόγο να τραβάει βίντεο, καθώς είχε αναλάβει τα καθήκοντα εικονολήπτη. Από την άποψη αυτή είναι ο ιδανικός ήρωας, και η ταινία είναι κάτι που μόνο αυτός θα μπορούσε να το δημιουργήσει.
Έχει κινηματογραφική ποιότητα, θα μπορούσε να είναι ήρωας χολιγουντιανής παραγωγής.
Σίγουρα:Μόλις άρχισα να δουλεύω μαζί του, είδα ότι είναι ένας απίστευτος χαρακτήρας, αυτό που οι Αμερικανοί λέμε «μεγαλύτερος από τη ζωή». Και μέρος της δουλειάς μου ήταν να τον πείσω να το δει κι εκείνος, γιατί δεν το έβλεπε έτσι. Μόνος του στόχος ήταν να δείξει στον κόσμο τα μαθήματα προπαγάνδας και δεν καταλάβαινε γιατί έπρεπε να είναι ο ίδιος μέρος της ταινίας. Μετά από πολλές συζητήσεις, συμφωνήσαμε και έτσι ξεκινήσαμε να δουλεύουμε στην ταινία.
Η ταινία αυτή είναι μάθημα για τη δημοκρατία;
Ναι, έτσι το βλέπω. Θέτει στο επίκεντρο ισχυρά δημοκρατικά ιδεώδη. Ο Πάσα έχει μια σημαία της ρωσικής δημοκρατίας στο γραφείο του στο σχολείο, την οποία κρεμά για να τη βλέπουν τα παιδιά. Είναι ξεκάθαρα υπέρ της δημοκρατίας. Κι είναι κάτι που κι εγώ έχω στους στόχους μου ως δημιουργός ντοκιμαντέρ. Από την αρχή της ύπαρξής τους, τα ντοκιμαντέρ είχαν σκοπό να προστατεύσουν τη δημοκρατία και να συνεισφέρουν στην εκπαίδευση των πολιτών, ώστε να συμμετέχουν στις δημοκρατίες ως ενημερωμένοι πολίτες. Η Ρωσία είναι αυτή τη στιγμή ένα μέρος όπου δεν βγαίνει τίποτα έξω. Εμείς, είμαστε από την Αμερική και παίρνουμε μεγάλες αποφάσεις για τη Ρωσία, αλλά τι ξέρουμε πραγματικά για τη Ρωσία;Κάποιες σκηνές στην ταινία είναι σοκαριστικές: στρατιώτες της Wagner διδάσκουν στα παιδιά πώς να πετάνε χειροβομβίδες και να αναγνωρίζουν ναρκοπέδια. Τα παιδιά απλά κάθονται εκεί, αμίλητα. Είναι τρελό να σκεφτείς ότι λίγα χρόνια πριν το σχολείο αυτό ήταν φυσιολογικό. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να παρακολουθήσουν οι άνθρωποι στην Αμερική, αλλά και σε άλλες χώρες, για να κατανοήσουν πόσο γρήγορα μπορεί να καταρρεύσουν οι θεσμοί μας.
Πιστεύετε ότι μπορούν τα παιδιά αυτά να ξεφύγουν από την προπαγάνδα;
Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση σε αυτό. Ο Πάσα, όταν είναι αισιόδοξος, λέει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι στη Ρωσία συμφωνούν με την ταινία, ότι δεν πρέπει να μπερδεύεις τα παιδιά με τον πόλεμο. Αλλά όταν κοιτάζει τα μικρότερα παιδιά, εκείνα που δεν ξέρουν ακόμη τι είναι σωστό και τι λάθος, ανησυχεί πολύ, γιατί η προπαγάνδα τα επηρεάζει άμεσα. Αν αυτή η εκπαίδευση συνεχιστεί έτσι, θα έχουμε μια τελείως διαφορετική γενιά 18χρονων τα επόμενα δέκα χρόνια.
Η ταινία σας ήρθε σε ένα εξαιρετικό timing...
Ναι, ειδικά σε σχέση με τις δηλώσεις του Τραμπ, που πιστεύει ότι μπορούμε να εμπιστευτούμε τον Πούτιν. Όμως αν δεις την ταινία, ακούς τον Πούτιν να λέει στα παιδιά ότι «δεν θα σταματήσουμε». ΟΤραμπ και οι ακροδεξιοί ηγέτες στην Ευρώπη είναι τόσο αφελείς σχετικά με αυτό. Αν παρακολουθήσουμε την ταινία, θα καταλάβουμε πόσο επικίνδυνη είναι η κατάσταση στη Ρωσία.Είναι ξεκάθαρο ότι ο Πούτιν θέλει να αποκαταστήσει τη Σοβιετική Ένωση. Αν δεν το σκεφτόσουν ήδη, βλέπεις την ταινία και λες: «Ναι, αυτό ακριβώς προσπαθεί να κάνει». Δεν νομίζω ότι κανείς μας ξέρει τι θα συμβεί σ’ αυτόν τον πόλεμο. Μπορεί να τελειώσει. Μπορεί να τελειώσει με όρους τραγικούς για την Ουκρανία. Αλλά αυτό θα είναι μόνο προσωρινό. Ταυτόχρονα με όσα λέει ο Τραμπ έχεις τον Υπουργό Εξωτερικών Μάρκο Ρούμπιο να λέει στους ηγέτες της Ευρώπης: «Μην ανησυχείτε, η πολιτική μας δεν θα αλλάξει». Οπότε, ποιος ξέρει τι στο διάολο συμβαίνει;Το μόνο πράγμα που νομίζω ότι ξέρω πραγματικά είναι τι θέλει ο Πούτιν. Γιατί δουλεύω με αυτά τα πλάνα για δύο χρόνια. Και κοιτάζω το πρόσωπο αυτού του ανθρώπου κάθε μέρα, βλέποντας τα μαθήματα προπαγάνδας του.
Ζείτε εδώ και χρόνια στη Δανία. Δεν σκέφτεστε να επιστρέψετε στις ΗΠΑ;
Δεν ξέρω... Οι ΗΠΑ είναι μια καλή χώρα, με καλούς ανθρώπους, αλλά βρίσκεται σε πολύ κακή κατάσταση αυτή τη στιγμή.Μετά τη Θεσσαλονίκη θα πάμε στην Πράγα για να προβληθεί η ταινία στο One World Human Rights Festival, το μεγαλύτερο φεστιβάλ ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ευρώπη. Είναι μια πρόκληση για τους Ανατολικοευρωπαίους να παρακολουθήσουν την ταινία, γιατί θυμούνται καταστάσεις από το παρελθόν, θυμούνται τα σχολικά τραγούδια προπαγάνδας που ακούγονται στην ταινία.Και όταν τα ακούνε, θυμώνουν.Τα απεχθάνονται.
