Γράφει ο Εμμανουήλ Βλαχογιάννης
Ο πολυπολικός κόσμος, όπως μας διαβεβαιώνουν πολυάριθμοι και έγκριτοι πολιτικοί αναλυτές από όλες τις πλευρές του πλανήτη, συνιστά τη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται. Με όρους της μαθηματικής θεωρίας των δικτύων η πολιτική αυτή πραγματικότητα περιγράφεται ως ένα δίκτυο με αρκετούς, τουλάχιστον πέντε (ΗΠΑ, ΕΕ, Κίνα, Ινδία και Ρωσία) κόμβους με υψηλή κεντρικότητα βαθμού (degree centrality) διακρινόμενους από συγκέντρωση κυμαινόμενων βαθμών ισχύος, με άλλους που βρίσκονται σε χρονική φάση σχηματισμού επιδιώκοντας ανάλογη συγκέντρωση ισχύος (αραβικός κόσμος, Ιράν, Ιαπωνία, Ωκεανία ίσως και Λατινική Αμερική) και που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό δυνητικών, αλλά και πραγματικών συνδέσεων με ομοίως κυμαινόμενους βαθμούς έντασης (όρα παγκοσμιοποίηση).
Διαισθητικά θα λέγαμε ότι η πολυπολικότητα οδηγεί σε αυξημένο βαθμό πολυπλοκότητας σε ότι αφορά τις διεθνείς σχέσεις, στην ανάδυση (emergence) συμπεριφορών που είναι εγγενώς αποσταθεροποιητικές, που δηλαδή διαταράσσουν την οποιαδήποτε ισορροπία και που σε τελική ανάλυση προκαλούν και διευρύνουν συγκρούσεις και οδηγούν σε πολεμικές συγκρούσεις.
Θα περίμενε κανείς ότι οι άνθρωποι ως έλλογα όντα, ιδιαίτερα όταν με τη συσσώρευση καταστροφικών πολεμικών τεχνολογιών επαπειλείται ο αφανισμός του ανθρώπινου είδους, θα κατέληγαν σε μια αποτελεσματική μορφή συνεργασίας για την κατά το δυνατόν αποτροπή αυτού και μετριασμού του σχετικού κινδύνου, όμως το μελαγχολικό συμπέρασμα από τη μελέτη της επίσης μαθηματικής θεωρίας των παιγνίων, ειδικότερα δε του παιγνίου που είναι γνωστό ως δίλημμα του φυλακισμένου (prisoners dilemma) μας οδηγεί στο να κατανοήσουμε ότι με την αύξηση των ενεργών δρώντων οι πιθανότητες για αυτού του είδους τη συνεργασία σταθερά μειώνονται.
Θα ήταν ίσως εύλογο και πάντως ηθικά αξιοσέβαστο να προσδοκά κανείς ότι η επικράτηση οικουμενικών αξιών σε όλο τον πλανήτη θα δρούσε ως συγκολλητική δύναμη συνεργασίας, αλλά αυτό με τα σημερινά ιστορικά δεδομένα είναι μάλλον απίθανο να συμβεί σε ένα ορατό χρονικό ορίζοντα. Η πολιτική ισορροπίας των δυνάμεων και ως λογικό της παρακολούθημα η πολιτική ενίσχυσης της ισχύος και της εσωτερικής συνοχής των κόμβων είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της παγκόσμιας ειρήνης και στη ρεαλιστικότερη εκδοχή για τον έλεγχο και περιορισμό των συγκρούσεων.
Φάνηκε για μια χρονική στιγμή μετά την κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος ότι η προώθηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της οικονομίας
της αγοράς θα κατέτεινε στην ανάδειξή τους ως συγκολλητικών δυνάμεων ανθρώπινης συνεργασίας και στην εμπέδωση ενός λειτουργικού και ηθικού συστήματος αρχών που θα διαμόρφωνε ένα παγκοίνως αποδεκτό Διεθνές Δίκαιο, με τη φιλοδοξία να καλλιεργήσει ειρηνικές διεθνείς σχέσεις. Η διάψευση αυτής της προσδοκίας ήταν και ηχηρή και οδυνηρή για όλους εμάς που το πιστέψαμε.
Ξεχάσαμε τον Thomas Hobbes και την ανάλυσή του πώς σχηματίζεται μια εύτακτη συλλογική δομή που προωθεί την ειρήνη και την ευημερία. Ξεχάσαμε τον Ferdinand Toennies και τη διάκρισή του μεταξύ της Κοινότητας εδραζόμενης σε κοινές αξίες και της Κοινωνίας εδραζόμενης σε θεσμούς και πλέγμα
συμβάσεων. Ξεχάσαμε τον Max Weber που με την ανάλυσή του για την επίδραση της προτεσταντικής ηθικής στη διαμόρφωση του καπιταλισμού κατέδειξε τη στενή σχέση μεταξύ του πλέγματος αξιών και των οικονομικών συμπεριφορών. Ξεχάσαμε τον Norbert Elias και την εκλεπτυσμένη ανάλυσή του για τη διάκριση ενός ενιαίου και ταχύτερα διαδιδόμενου πολιτισμού και των διαφοροποιημένων και βραδύτερα εξελισσόμενων μορφών κουλτούρας και την εκ του λόγου αυτού διαρκή ένταση στις σχέσεις τους. Σίγουρα ξεχάσαμε και πολλούς άλλους ακόμη και ιδιαίτερα οξυδερκείς διανοητές που διαμόρφωσαν τον κόσμο των ιδεών. Δεν θα ήταν όμως σχετικά πλήρης η αναφορά αν παραλείπαμε τη δυσοίωνη σκέψη του Carl Schmitt για τη συγκρότηση της έννοιας του πολιτικού πεδίου ως μιας δομής στην οποία εξαπλώνονται συμπεριφορές για την αντιμετώπιση μιας αληθώς ή ψευδώς προσλαμβανόμενης απειλής.
Μαρτυρία για την ιστορική αξία της τελευταίας αυτής σκέψης αποτελεί η αποδιδόμενη στον Ρωμαίο συγκλητικό Κάτωνα τον Πρεσβύτερο αποστροφή με την οποία τελείωνε τους εκφωνούμενους λόγους του, Carthago delenda est, η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί.
Η Δημοκρατία στην Ευρώπη μπαίνει σε περίοδο έντονων κλυδωνισμών. Θέλουμε να αντέξει, να συνεχίσει να συγκροτεί το πλέγμα που απορρέει από τον συνταγματισμό, τα ατομικά πολιτικά και οικονομικά δικαιώματα, τη διάκριση των εξουσιών, την αντιπροσωπευτικότητα στη διακυβέρνηση, που χαρακτηρίζει θεσμικά τις δυτικές κοινωνίες, κατανοώντας με κάθε σαφήνεια την βραδεία ανά τους αιώνες χρονική και εδαφική εξέλιξή της. Είμαστε πεπεισμένοι για την ηθική υπεροχή της, γιατί αλλιώς δεν θα αποτελούσε λογικά πραγματική αξία για τους πολίτες των δυτικών κοινωνιών. Θέλουμε την ανάπτυξή της και την εξέλιξή της, που σημαίνει ότι πρέπει να αναζητούμε με διαδραστικό τρόπο τους κατάλληλους θεσμούς και πλέγματα συμβάσεων που διευκολύνουν την ενσωμάτωση των επιστημονικών και τεχνολογικών κατακτήσεων και που αντιμετωπίζουν τις οικολογικές προκλήσεις, ιδιαίτερα δε τη κλιματική κρίση, και αντεπεξέρχονται με αναμφίβολα δύσκολο και ενίοτε επώδυνο τρόπο -γιατί θα θεωρηθεί περιοριστικός της απορρέουσας από τις δημοκρατικές πεποιθήσεις ανοχής- τις δημογραφικές πιέσεις και ανισορροπίες.
Η δημοκρατία, όπως και κάθε σύνολο θεσμών έχει σύνορα (frontiers) και όρια (limits). Παρέθεσα τους αγγλικούς όρους για να κάνω σαφέστερη τη διαφορά μεταξύ αυτών των εννοιών. Τα σύνορα μπορεί κανείς να τα διευρύνει, τα όρια όμως δεν μπορεί κανείς να τα ξεπεράσει δίχως να διαρρήξει την ικανότητα του συστήματος να αναπαράγεται, για την ακρίβεια να συνεχίζει στη διαδρομή της επιθυμητής συμπεριφοράς ως αναδυόμενης ιδιότητας (emergent property) του συστήματος. Υποθέτω ότι η σχετικά νεόκοπη Επιστήμη της Πολυπλοκότητας μπορεί να δώσει κατάλληλες ερμηνείες και προβλέψεις για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες επέρχεται η διάρρηξη. Η εμφάνιση όμως φαινομένων που υποδηλώνουν μια εμμένουσα αδυναμία για μια χρονικά έγκαιρη λήψη αποφάσεων από συλλογικά όργανα, όποιοι και να είναι οι λόγοι για αυτό, είναι προπομπός παράλυσης και καταστροφών. Τα φαινόμενα αυτά είναι γνωστά στην οικονομική ζωή και στην επιστήμη του μάνατζμεντ και δεν λίγες οι επιχειρήσεις που κατέρρευσαν ακριβώς επειδή δεν έλαβαν εγκαίρως τις απαιτούμενες αποφάσεις και δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι ο χρόνος που δεν λυπάται τις επιχειρήσεις θα λυπηθεί τους δημοκρατικούς θεσμούς.
Η παράλυση μπορεί να είναι ένα ενδεχόμενο που φαινομενικά απορρέει από ακαμψία των σχετικών θεσμικών διευθετήσεων. Η θεσμική διευθέτηση του liberum veto που επέβαλε τον κανόνα της ομοφωνίας στο Πολωνολιθουανικό Κοινοβούλιο, απαρτιζόμενο από την αριστοκρατία της εποχής θεωρείται εύστοχα από τους ιστορικούς ως η υποκείμενη αιτία για την κατάρρευση και διαμελισμό της Κοινοπολιτείας μεταξύ 1772 και 1795. Η δημοκρατία που έχει ως θεσμική διευθέτηση για τη λήψη των αποφάσεων τον κανόνα της πλειοψηφίας φαίνεται να αποφεύγει τον σκόπελο αυτό, όμως η υπέρμετρη πολιτικοποίηση των δημοσίων και πολύ δε περισσότερο των ιδιωτικών πραγμάτων, συμβάλλει στη θρυμματοποίηση της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης και στην αδυναμία συγκρότησης σταθερών κυβερνητικών σχημάτων, κάτι που χαρακτηρίζει το σύνολο σχεδόν των χωρών της ΕΕ. Προβληματική διαδικασία λήψης κυβερνητικών αποφάσεων σε συνδυασμό με διεύρυνση του πολιτικού πεδίου σε εθνικό επίπεδο, πανομοιότυπη σχεδόν κατάσταση σε επίπεδο ΕΕ, αναρωτιέμαι πού μπορεί να καταλήξει αυτό, αν όχι στη διάρρηξη και κατάρρευση. Έτσι διαβάζω την προειδοποίηση του Αντιπροέδρου των ΗΠΑ για τον κίνδυνο στο εσωτερικό της ΕΕ.
Η ευρωπαϊκή δημοκρατία δεν είναι είδος προς εξαγωγή, ιδιαίτερα δε όταν οι πολιτικές ελίτ των άλλων μεγάλων κόμβων συνειδητοποιούν τις εντεινόμενες αστοχίες της, που καταλήγουν σε ελλείμματα ανταγωνιστικότητας, δημοσιονομικά προβλήματα και απίσχναση της αμυντικής της ικανότητας. Καλλιεργείται το έδαφος, ίσως αργά αλλά συστηματικά, για την ανάπτυξη μιας ρητορικής ανάλογης του προαναφερθέντα Κάτωνα, Europa delenda est.
Πρέπει να το συνειδητοποιήσουμε, και να κατανοήσουμε κατ' αρχήν τη διαφορά μεταξύ συνόρων και ορίων ξεπερνώντας τη σχετική διανοητική σύγχυση. Πρέπει η ΕΕ να συνεχίσει και να εντείνει τις προσπάθειες για την παραγωγή επιστήμης και τεχνολογίας, που προάγουν την ανταγωνιστικότητα και διευρύνουν τα σύνορα του κράτους ευημερίας, με την παρατήρηση ότι η απόπειρα διεύρυνσης του κοινωνικού -συνακόλουθα δε και έντονα πολιτικοποιημένου- κράτους το φέρνει στα όριά του και το απειλεί με διάρρηξη και κατάρρευση.
Τέλος οι εξωτερικές απειλές αντιμετωπίζονται όχι με την επίκληση ηθικής υπεροχής των αξιακών προκειμένων, αλλά με την ενίσχυση της ισχύος και αυτό οφείλει να είναι το δίδαγμα που πρέπει να αντλήσουμε από τη διαμόρφωση του πολυπολικού μας κόσμου.
Ο κ. Εμμανουήλ Βλαχογιάννης είναι επιχειρηματίας στον κλάδο του Εμπορίου και επίτιμος πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης (ΕΒΕΘ) με σπουδές στις Οικονομικές Επιστήμες και τη Διοίκηση Επιχειρήσεων στο Πανεπιστήμιο της Ρουρ - Μπόχουμ της Γερμανίας, καθώς και μεταπτυχιακές σπουδές στην Επιχειρησιακή Έρευνα στην Ανώτατη Τεχνική Σχολή της περιοχής Ρήνου-Βεστφαλίας.
